انواع مزاج در طب سنتی

بهترين و منطقي ترين روش اين است که ابتدا طبع و مزاج خود و پس از آن غذاي مصرفي روز مره و مناسب خويش را بشناسيم تا دچار بيماري و کسالت نشويم.

در حالت طبيعي، اخلاط اربعه در بدن هر شخص سالمي بايد به حالت تعادل باشد تا زندگي و ادامه ي حيات او مقدرر باشد. با مطالعه اخلاط اربعه به طور جداگانه، وظيفه ي هر يک مشخص خواهد شد:

نشانه هاي غلبه ي صفرا

نشانه هاي غلبه ي صفرا عبارت است از:

تشنگي و سوزش جگر، زبري پوست صورت، زردي چشم، کدورت ادرار، عصبي شدن، ناراحتي معده، تلخي دهان، کم اشتهايي، حالت تهوّع، سردرد و درد شقيقه، سياهي رفتن چشم، سرگيجه، خشکي پوست، ترک خوردن پوست دست و پا، گرمي بدن يا داشتن تب، جوشش فم المعده، ديدن خواب هاي هولناک، مانند جنگ و ستيز، پوسته پوسته شدن پوست سر (شوره ي سر) نمايان شدن لکه هاي سفيد يا قهوه اي در صورت و يا ديگر اعضاي بدن، ريزش مو، ابتلا به بيماري آلو پسي(ريزش موضعي مو)، علاقه به نوشيدن آب يخ و خوردن يخ، يبوست مزاج، بهانه جويي و تند خويي. اين گونه افراد را صفراوي مزاج گويند.
همه يا اکثر نشانه هاي ياد شده در بيشتر افراد صفراوي مزاج ديده مي شود؛ البته ميزان بروز اين نشانه ها به مقدار غلبه ي صفرا بستگي دارد.

نشانه هاي غليه ي خون

اگر در بدن فردي خون غلبه نمايد و خون کثيف شود و يا بهتر بگوييم سوخته شود علامت آن سنگيني سر، خميازه کشيدن، چرت زدن، کندي حواس، شيرين شدن دهان، لزج بودن آب دهان، سرخي رنگ بدن، قرمزي زبان، خارش بدن، بروز دمل و جوش هاي ريز در بدن به خصوص در پيشاني و پشت سر ودر قسمت کتف و شانه ها و گاه خون آمدن از بين دندان ها و در نهايت، کسالت و خمودگي مداوم است.

افرادي که خون در آنان غلبه مي کند دموي مزاج مي گويند. مهمترين علت غلبه ي خون، پرخوري و زياده روي در مصرف انواع غذاهاي سرخ شده و تند و تيز است. افراد دموي مزاج اغلب از آرامش نسبي برخوردار نيستند.

نشانه هاي غلبه ي بلغم

نشانه هاي غلبه ي بلغم: سفيدي، نرمي و سردي پوست بدن (مانند مردم اروپا)، ديرهضم شدن غذا، آروغ ترش زدن، ميل بسيار به خواب داشتن، جاري شدن آب از دهان، رقيق بودن آب بيني، کم حواسي، زيادي بول، دفع بول با فشار زيادو حجم بسيار، سستي و بي حالي، بي حس بودن بدن، سفيد شدن موي سر و ريزش آن قبل از موعد پيري، درد معده و درد پشت، گرفتگي ماهيچه هاي پشت، کمر درد، گردن درد، پادرد، نقرس، فلجي، لک و پيس، لقوه(کج شدن دهان و صورت)، رعشه (پارکينوس)، ضعف مثانه، ترش شدن دهان، به وجود آمدن لک سفيد در چشم، ضعف بينايي، تنگي نفس، طپش قلب (به خصوص هنگام بيدار شده از خواب) توليد کرم هاي کدو يا کرمک در انتهاي روده ي بزرگ، اين گونه افراد را بلغمي مزاج مي گويند.

غلبه ي اين خلط فوق العاده خطرناک است و انسان را دچار بيماري صعب العلاجي مي کند.

از اين رو لازم است هر چه سريع تر در به تعادل در آوردن اين خلط کوشيد. از جمله بيماري هايي مانند: آرتريد، روماتوئيد، بيماري خطرناك ام اس (ms)، بيماري لا علاج لک و پيس و يا برص و برخي ديگر از بيماريهاي صعب العلاجي که امروزه از نظر علم پزشکي، علت آن مشخص نيست و آن ها را (اتوايميون) مي نامند.

نشانه هاي غلبه ي سودا

نشانه هاي غلبه ي سودا که ناشي از رسوبات خون و مرکز آن طحال است؛ عبارتند از:

خستگي و کوفتگي بدن، لاغري، پژمردگي روح و جسم، بي نشاطي و افسردگي، يبوست مزاج، خود خوري، احساس سوزش در هنگام دفع بول، تيره رنگ بودن ادرارو مدفوع و قي، سياه و قيري شکل بودن مدفوع، شور بودن دهان، بوي بد دهان، تاريکي چشم، تيرگي رنگ صورت، شب کوري، سوزش معده، فکر بسيار، ديدن خواب هاي آشفته(کابوس) اخلاق تند و زشت، دلتنگي و بي قراري، به وجود آمدن لکه هاي سياه در بدن، جزام، بيماريهاي پوستي (سودا)، زخم شدن پوست به سبب خارش زياد، قولنج شدن روده (بيماري کوليت)، نسيان و فراموشي يا آلزايمر، حرص زياد.

افراد سوداوي مزاج، اکثرا دچار بيماريهاي روحي و رواني مي شوند و معمولا تا آخر عمر از داروهاي روان گردان استفاده مي کنند.

تشخيص مزاج، شخص غذا درمان و يا طبيب را در شناخت نوع بيماري و درمان كمك مي نمايد. درمان بيماري بااين روش بسيار ساده است.

درمان با اين روش، به حالت در آوردن اخلاط اربعه است. تعادل اخلاط اربعه در بدن هر شخصي مساوي است با سلامتي و عدم تعادل آن ها برابر است با كسالت و بيماري.

اگر بدن آدمي را دقيقا مورد بررسي قرار دهيم، مي بينيم كه از اندام هاي متعددي تشكيل شده و هر اندامي از سلول هاي خاصي ساخته شده است. هماهنگي اندام ها نيز موجب سلامتي وحيات و ادامه ي آن مي گردد.

در بدن هر فرد چهار نوع خلط وجود دارد كه آن ها را اصطلاحا اخلاط اربعه مي نامند. اخلاط اربعه عبارتند از صفرا، خون، بلغم و سودا.

به عنوان مثال، اگر در فردي صفرا غلبه نمايد، اورا صفراوي مزاج و اگر خون غلبه نمايد، اورا دموي مزاج، و اگر بلغم غلبه يابد، اورا بلغمي مزاج مي نامند، همچنان كه اگر در شخصي سودا غلبه نمايد، اورا سوداوي مزاج مي گويند.

در حالت طبيعي، اخلاط اربعه در بدن هر شخص سالمي بايد به حالت تعادل باشد تا زندگي و ادامه ي حيات او مقدور باشد تعادل اخلاط را مزاج مي ناميم. با مطالعه اخلاط اربعه به طور جداگانه، وظيفه ي هر يك مشخص خواهد شد.
هر نوع از مواد غذايي يك اثر خاصي بر روي اخلاط اربعه مي گذارد و آن را به حالت تعادل و يا عدم تعادل در خواهد آورد.
به عنوان مثال، استفاده از غذاي چرب و شيرين به طور مداوم، صفرا را افزايش مي دهد، هم چنان كه پرخوري و عدم رعايت اعتدال در مصرف مواد غذايي موجب غلبه ي خون مي شود. استفاده از ترشيجات سركه و لبنيات به مقدار زياد موجب طغيان و ازدياد بلغم و خوردن غذاهاي نمك سود و مانده و نيز خوردن بادمجان به مقدار زياد و يا گوشت حيوانات پير سبب ازدياد سودا مي گردد.
با تجويز غذاهاي مناسب مي توان مزاج غالب را به حالت تعادل در آورد و شخص بيمار را از حالت بيماري و كسالت نجات داد. فرمول به دست آمده چنين است:
عناصر اربعه طبع اخلاط اربعه مزه ي دهان رنگ زبان
آتش گرم وخشك صفرا تلخ زرد
هوا گرم وتر خون شيرين قرمز
آب سرد و تر بلغم ترش سفيد
خاك سرد و خشك سودا شور سياه

مزاج – طبع

شناخت طبع

اگر هر انساني بر طبق طبع و مزاج خويش غذا ميل کند، کم تر بيماري به سراغ او خواهد آمد.

شناخت طبع بر هر فردي لازم و ضروري است و از طريق آن، مي توان بسياري از مشکلات که معمولاً براي انسان پيش مي آيد پيشگيري کرد.

اصولاً کودکاني که متولد مي شوند، طبع خود را از پدر و يا مادر خويش به ارث مي برند و تا آخر عمر با آنان خواهد بود و هيچ گاه تغيير نمي کند.

انسان با شناخت طبع خويش و با رعايت تغذيه و خوراک مناسب مي تواند تا حدود زيادي خود را بيمه نمايد و از بسياري از بيماري ها مصون بدارد.

طبع يا ماهيت بدن هر کسي همان طور که بيان شد ارثي است و امور ارثي به عوامل زيادي از آن جمله: محيط، آب و هوا، تغذيه، نوع زندگي و شرايط محيط زيست بستگي دارد.
انسان ها از نظر طبع به سه گروه عمده تقسيم مي کنند که عبارتند از:

1) داراي طبع گرم

2) داراي طبع سرد

3) داراي طبع معتدل

افراد داراي طبع گرم

اين افراد به طور معمول داراي بدني گرم اند و با خوردن غذاهاي گرمي بخش دچار مشکل مي شوند، صورت آن ها جوش مي زند، بدنشان داغ مي شود، گه گاه دچار خارش پوست مي شوند، پوست سرشان توليد شوره مي کند و دچار عطش مي شوند.دماي بدنشان نسبت به ساير افراد بيش تر است، معمولاً حدود نيم تا يک درجه تب دارند، زود عصبي مي شوند، ولي در مجموع، خون گرم و خوش برخوردند.تعدا افراد داراي طبع گرم نسبت به افراد داراي طبع سرد کم تر است.

افراد داراي طبع سرد

اکثريت مردم جهان از طبع سرد برخوردار هستند. اين افراد معمولاًداراي پوست سفيد هستند و يکي از علت هاي مهم آن، فعال بودن سيستم بلغم يا لنفاتيک است.اين افراد مــيل زيادي به لبنيات، به خصوص ماست دارند و زودتر از بقيه دچار بيماري نقرس و رماتيسم مي شوند، پر خواب هستند وبه راحتي نميتوانند از رختخواب جدا شوند، غذا يشان دير هضم مي شود، عموماً سست و شاداب نيستند، استعداد چاقي در آنان زِِياد است، موي سرشان زودتر از موعد مقرر سفيد مي شود و مي ريزد، معمولاً انسان هاي خوش گذراني هستند و ديرتر ازبقيه عصبي ميشوند.افرادي که از طبع سرد برخوردارند اگر رعايت حال خود را نکنند زودتر از ديگران دچار بيماري هاي صعب العلاج از قبيل بيماري ام اس (ms)، بيماري اي ال اس (als) و پارکينسون مي شوند.

افراد داراي طبع معتدل

افرادي که داراي چنين طبعي هستند معمولا بين گرم و سرد قرار دارند. تعداد اين قبيل افراد در جامعه نسبت به ساير طبع ها کم است. چنين افرادي نسبت به غذا حساسيت زيادي نشان نمي دهند و معمولاً هر نوع غذايي با طبع اين گونه افرادسازگاري دارد و نسبت به بقيه مردم کم تر دچار بيماري و کسالت مي شوند.

اما افرادي که داراي چنين طبعي هستند در داراز مدت دچار بيماري هاي سختي مي شوند و دليل آن هم اين است که غذا روي چنين افرادي به سرعت تاثير نمي گذارد و همين امر باعث مي شود که سموم به مرور در بدن آنان جمع شود و در دراز مدت تاثير خود را بگذارد.

غذاهاي مضر براي افراد بلغمي مزاج

تمام مواد لبني، مانند شير، ماست، دوغ، کره، سرشير، خامه، پنير و کشک براي افراد بلغمي مزاج مضر است. ترشيجات، سرکه، شور، برنج سفيد، عدس، سيب زميني، آب يخ، انواع نوشابه هاي گاز دار، چاي، قهوه، نسکافه، سوپ جو، آش جو، ميوه جات ترش و کال، نارنگي، کيوي، گرمک، خيار پوست کنده، قارچ، ماش، جو، گوشت گاو و گوساله، انواع گوشت سفيد، سس، رب، گوجه فرنگي، پرخوري، غذاهاي فريزر شده و غذاهاي زود پز شده، کدو خورشتي، کليه ي غذاهاي ساندويچي، شيرينيجات قنادي، کليه ي غذاهاي سردي بخش، استفاده از چند نوع غذا با هم، نوشيدن مايعات همراه با غذا و يا بلافاصله بعد از آن، آش رشته، ماکاروني و کليه ي تنقلات مصنوعي، مانند پفک، شکلات، آدامس، بيسکويت، يخمک، نوشمک، چيپس و… مصرف اين نوع مواد غذايي خلط بلغم را فعال مي کند و آن را افزايش مي دهد.

بلغم همان سيستم ايمني بدن است که با اين نوع تغذيه ضعيف مي شود و در نتيجه، بدن آدمي در مقابل انواع پارازيت ها آسيب پذير مي شود.
در واقع سيستم ايمني بدن عليه خود وارد عمل مي شود که در اصطلاح پزشکي آن را اتوايميون مي نامند. غذاهاي ياد شده باعث اين نوع بيماري ها مي شود که از نظر پزشکي مدرن براي آن ها درماني وجود ندارد. بهترين درمان اين گونه اشخاص استفاده نکردن از غذاهاي نامبرده است. يکي از مهم ترين دلائل علمي استفاده نکردن از اين نوع غذاها، پايين بودن ph آن ها است که در بدن ايجاد اسيدوز مي کنند. اسيدوز روي اعصاب مرکزي اثر مخربي مي گذارد و اين سيستم را به مرور فلج مي کند.

غذاهاي مفيد براي افراد بلغمي مزاج

تمام غذاهاي گرمي بخش از قبيل گوشت شتر، گوسفند، کبوتر، سار، گنجشک، بوقلمون کباب شده و از ميوه جات: همه ي ميوه هاي رسيده و شيرين.

از ادويه جات: هل، دارچين، زنجبيل، زعفران، جوز هندي، فلفل سياه و فلفل سفيد و دانه ي فلفل، دانه ي خردل، سير، موسير، از ريشه ها: چغندر، شلغم، هويج، کلم قمري، ترب سياه و سفيد.
از سبزيجات: کليه ي سبزي جات گرم، مانند: انواع کلم، ساقه ي کرفس، نعناع، ريحان، جعفري، مرزه، ترخون، تره و شويد. از حبوبات: نخود، گندم، لوبيا چيتي، لوبيا کشاورزي و يا کپسولي، دال عدس و لپه.
در صورت استفاده از ساير حبوبات و غلات، بهتر است از ادويه جات گرم مانند: زيره ي سياه، زيره ي سبز، زنجبيل، دارچين، هل، زعفران و کمي زرد چوبه استفاده شود.
از بذرهاي ملين مانند: تخم ريحان، تخم شربتي، قدومه ي شيرازي، خاکشير و بارهنگ نيز مي توان استفاده کرد.
از خشکبار: بادام، گردو، فندق، پسته، کنجد، ارده مفيد است و از عسل و شيره ي خرما مي توان مصرف کرد.

استفاده از اين نوع مواد غذايي بسياري از بيماري هاي اتوايميون، مانند: بيماري هاي رماتيسم، پارکينسون و ساير بيماري هاي صعب العلاج را درمان مي کند. اکثر افراد مبتلا به اين بيماري ها از طبع سرد برخوردار هستند.

غذاهاي مضر براي افراد سوداوي مزاج

بادمجان، غذاهاي نمک سود، مانند: ماهي دودي، ماهي شور، خيار شور، نمک زياد، پنير شور، گوشت گاو و گوساله و گوشت حيوانات پير هم چنين غذاهاي مانده و بيات، ماست، پنير، چاي شيرين، شيريني جات قنادي و مصنوعي، ترشيجات سرکه، شور، گوجه فرنگي، سس، رب، کليه ي غذاهاي ساندويچي، آب يخ، مرغ و تخم مرغ ماشيني، ماهي، برنج سفيد، خوراک عدس (عدسي)، نوشيدن مايعات همراه با غذا، غذاهاي سرخ شده، غذاهاي فريزر شده، غذاهاي زود پزشده، تنقلات مصنوعي، مانند: شکلات، پفک، چيپس، بيسکويت، يخمک، کاکائو و… افراد سوداوي مزاج از نوشيدن چاي به خصوص چاي شيرين و هم چنين از مصرف نسکافه، قهوه و دوغ جدا بايد خود داري کنند. معمو لا افراد سوداوي مزاج علاقه ي فراواني به نوشيدن چاي، دوغ و ماست پيدا مي کنند که بايد از مصرف آنها پرهيز کرد.

غذاهاي مفيد براي افراد سوداوي مزاج
کليه ي غذاهاي گرمي بخش، مانند: گوشت گوسفند، گوشت شتر، گوشت کبوتر، گوشت گنجشک و گوشت سار. در صورت مصرف برنج، حتما از شويد و زيره ي سياه استفاده شود. سبزيجات گرم، مانند نعناع، ريحان، ترخون، مرزه، جعفري، تره، انواع کلم، ساقه ي کرفس، عسل، توت، کشمش، انجير، خرما، هل، دارچين، زنجبيل، زعفران زيره و استفاده از بذرهاي ملين، مانند: قدومه ي شيرازي، تخم شربتي و ساير ملين هاي ملايم از جمله ي خوراکي هاي مفيد براي افراد سوداوي مزاج است.

غذاهاي مضر براي افراد دموي مزاج
غذاهاي سرخ شده، چرب و پر حجم، شيرينجات قنادي و مصنوعي، پرخوري، ادويه جات تند، غذاهاي شور، انواع شور (کلم شور، خيار شور و…) گوشت زياد، کره و خامه، غذاهاي نشاسته اي، آب يخ، دوغ، نوشابه، تخم مرغ، نوشيدن مايعات همراه با غذا ويا بلافاصله بعد از آن، خرما، رطب، توت خشک، کشمش، سس، رب، ترشيجات، سرکه، سير، چاي، قهوه، نسکافه، ماست، بادمجان و غذاهاي ساندويچي.

غذاهاي مفيد براي افراد دموي مزاج

نوشيدن روزي شش ليوان آب خنک نيم ساعت قبل و دو ساعت و نيم بعد از غذا، زرشک، کاهو، خيار و ميوه جات به خصوص سيب درختي همراه با پوست و دانه هاي آن، انار، سبزيجات، سوپ جو، ليمو ترش تازه، استفاده از سالاد قبل از غذا، روغن زيتون، حبوبات و غلات جوانه زده (مثل گندم، جوي دو سر، ماش و عدس)، بذرهاي ملين (مانند خاکشير، اسفرزه، تخم ريحان، بالنگو، بارهنگ، تخم مرو)، عسل به مقدار کم، غذاهاي خام (ميوه جات و سبزيجات)، انواع توت، به خصوص شاه توت، کدو خورشتي، نوشيدن دو تا سه ليوان آب زرشک که سريعا خون را به حالت طبيعي باز مي گرداند، کم خوري، استفاده از غذاهاي ساده و کم کالري، مانند سبزيجات بخار پز. به افرادي که دموي مزاج هستند نيز نرمش و ورزش توصيه مي شود.

غذاهاي مضر براي افراد صفراوي مزاج

چاي، قهوه، نسکافه، لبنيات، تخم مرغ و غذاهاي فريزر شده، زود پز شده و سرخ شده، سس و رب، غذاهاي چرب و پرحجم، ماکاروني، آش رشته، سير و کليه ي غذاهاي گرم، ادويه جات تند، آب يخ، نوشابه، نوشيدن مايعات همراه با غذا يا بلافاصله بعد از آن، شيريني جات قنادي و مصنوعي، آجيل شور، گوشت قرمز، بريده بريده غذا خوردن ؛ يعني انسان مدام در حال خوردن باشد، مانند تخمه شکستن و خوردن تنقلات، خوردن بادمجان، موز، کليه غذاهاي ساندويچي، مانند سوسيس، کالباس، کوکتل، سمبوسه، فلافل، پيتزا، همبرگر و خوردن خربزه، آناناس و طالبي.

علت ممنوع بودن اين غذاها براي افراد صفراوي مزاج اين است کهph اين غذاها و نيز پي اچ ( ph) کبد بالاست. استفاده از اين مواد باعث افزايش دماي کبد و ترشح زياد صفرا و در نتيجه، ايجاد راه بندان در مجاري کبد مي شود. اين حالت موجب تشکيل سنگ هاي صفراوي در کيسه صفرا مي شود و علائمي نظير يبوست، زرد شدن چهره، دردهاي شديد در ناحيه ي سمت راست بدن در زير دنده ي راست را در پي دارد.

غذاهاي مفيد براي افراد صفراوي مزاج

همه ي انواع مرکبات، انار، شاه توت، خيار، سيب، گلابي، آلبالو، گيلاس، آلو، گوجه سبز و زرشک براي افراد صفراوي مزاج مفيد هستند.
بهترين دارو براي اين افراد هندوانه، گرمک، کدو خورشتي، هويج فرنگي، روغن زيتون، سوپ جو با پاچه ي گوسفند و همراه با تعدادي آلو بخارا و سبزي جات، مانند اسفناج و گشنيز و ليمو ترش تازه و روغن زيتون است. همچنين سيب زميني بخارپز، قارچ، باميه ي خورشتي، پياز، برگه ي هلو، برگه ي زردآلو، مغز بادام خام، برنج سفيد با روغن زيتون، کدو حلوايي، نخود فرنگي، عدس، ماش، جوي دو سر، مخمرآب جو، ليمو عماني براي افراد صفراوي مزاج بسيار مفيد است.
نوشيدن روزانه يک تا سه ليوان آب زرشک، نيم ساعت قبل از غذا و دو ساعت و نيم بعد از آن نيز فوق العاده مفيد است.

بذرهاي ملين، مانند خاکشير، اسفرزه، تخم ريحان، تخم مرو، بارهنگ و بالنگو، ترشي جات طبيعي، مغز فلوس، شير خشت، ترنجبين، عسل به مقدار کم و همراه با ليمو ترش تازه و به صورت شربت شده که به آرامي ميل شود، انگور، کاهو، مغز خيار، تخم کدوي خام، تخم خيار، مغز تخم هنداونه، تخم کاهو، از هر کدام به مقدار مساوي مخلوط کرده آسيا شود و روزي دو بار و هر بار يک قاشق غذاخوري در يک ليوان آب مخلوط گرديده و ميل شود.